Türkçe'deki "can" ve "eş" sözcüklerinin birbiri ile ilişkileri ve etimolojik evrimi hakkında


Türkçe Ural-Altay dil ailesinin bir üyesidir.
Altay dil ailesi aşağıdaki dilleri içerir:
Türkçe (Türkiye, Kırgız, Uygur, Azerbaycan, Kazak, Türkmen, Tatar, Ozbek vb lehçeler)
Moğolca,
Tunguzca
Korece
japonca (tartışmalı)

Bunlardan Türkler, Moğollar ve bir kısım Tunguzlar Gök Tanrı dini adlı ortak bir tarihi şamanik inanca sahiplerdi.(3)
Bu şamanik inanca göre herbir canlı ve canlıların bulunduğu göl, dağ gibi mekanlar "can" (tin) denen ruhlara sahiptiler. Can bir bedene yaşam veren ruhtu. Tüm canlılar insanlar, hayvanlar, bitkiler tümü aynı tür cana sahipti ve aslında sadece canların bulundukları bedenler farklıydı. Bu inanca göre göller, denizler, dağlar dereler de diğer canlılar gibi can sahibiydiler. (3) Eski Türkçe'de can kelimesinin karşılığı "tin" veya "tın"dır. (1,2)

Bir insan veya hayvan hatta bir bitki öldüğünde hala güncel Türkçe'de kullanılmakta olan "canı çıktı" deyimi ,  canı bedenlere girip ölümle de çıkabilen bir metafizik öge şeklinde anlatıyor.

Güncel Türkçe'de kişiler sevdiklerini "can" diye  çağırırlar, bu çağrı karşıdakinin bedenine değil canla tanımlanan ruhsal tarafınadır (tinine) ve sadece insanlar arasında da değildir hayvanlara bitkilere de yapılabilir.

Modern Türk kültüründe de yer alan doğayı koruma geleneğinin Tengrizimdeki tin. "can" yaklaşımı ile ilişkili olduğunu düşünüyorum. Kollektif bilinçaltında canlar arasındaki eşitlik, kardeşlik ve bağlılık Türkçe'de canların korunması ile ilişkili deyimler şeklinde kendini göstermekte:

"can suyu": bir tohum veya fidan ilk dikildiğinde can gelmesi için dökülen su
" canı çıkmak" canın bedenden (insan, hayvan, bitki vb) ayrılarak ruhlar alemine gitmesi, beden için ölüm
"onun canı var" cinsiyet veya insan hayvan vb ayrımı yapılmaksızın "o"nun canı olduğunun dolayısı ile korunması gerektiğini belirten deyim,

Muhtemelen "canlar" arasındaki kadim çağlardan bu yana inançlar ve geleneklerle aktarılan eşitlik Ural-Altay dillerinde gramatik cinsiyet olmamasının sebebi olmuştur. Çünkü her canlı aynı türden bir candır.

Türkçedeki Eş Kelimesi

 Tarihi örnekler:
 Uygurca İyi ve Kötü Prens Öyküsü, MS 1000 civarı]
oğlum téginke éş boluŋlar [oğlum prense arkadaş olsunlar] 
[ Meninski, Thesaurus, 1680]Eş itmek, eşlendürmek: tezvīc [evlendirmek], çiftlemek.

 [ Ahmet Vefik Paşa, Lugat-ı Osmani, 1876]
eşleşmek (...) eşsiz
(Kaynak Nişanyan Çağdaş Türkçe'nin Etimolojisi)

Eş evlilikteki tarafları, oyunda aynı tarafta olan arkadaşları, birbirini tamamlayan/uyan/aynı olan iki parçayı tanımlar.

Aynı zamanda birbirine çok yakın iki arkadaşı da anlatır. Bu yakınlık ana rahmindeki bebekle eşi (placenta) arasındaki  arkadaşlık ve birbirini tamamlama ilişkisiyle de ayrı bir  şekilde önümüze çıkar.

Etimolojik olarak "eşit" kelimesi "eş" sözcüğünden gelişerek daha sonraki bir zamanda türemiştir. 
Bu bize Türk geleneğinde ruhlar aleminde canlar (tinler) arası eşitlik ilişkisinin, canın bedene girdiği dönemde bebeğin plasentası (eşi) ile olan ilişkisine, evlilikte "eşler"in birbirleriyle olan ilişkisine ve nihayet dilin gelişmesinde eşitlik kavramına temel oluşturduğunu göstermektedir.

Türkçe'deki eşitlik kavramı birbiri ile eşit ve birbirinin arkadaşı iki canın , birbirine karşı olan dengesini temel almıştır. Bu sebepten karı koca yerine eş/eşim Anadolu'nun Türk kültürünü koruyan kesimlerinde  halen kullanılmaktadır.

Yani,
"Karım" yerine eşim,
"Kocam" yerine eşim,
Her iki durumda da eşim kelimesi benim dengim bana plasenta kadar yakın olan arkadaşım anlamlarını  da içermektedir.




Kaynaklar
1. TDK Büyük Türkçe Sözlük
2.Nişanyan Çağdaş Türkçe'nin Etimolojisi
3.Jean Paul Roux "Türklerin ve Moğolların eski dini"









Yorumlar

Yorum Gönder

Bu blogdaki popüler yayınlar

Varlığımız nerede?

Resim
Vücutlarımız aslında derin varlığımızın sadece bir kısmını oluşturmakta ve varlığımız 3. boyutun ötesine yayılarak sonunda evrensel birliğe bağlanmaktadır. Uzay ve zamanı 3 boyut ve sinir sistemimizce sıralanmış olaylar zinciri olarak algılıyoruz. Tek boyut bir çizgi, 2 boyut bir bir kağıt gibi düzlemle ifade edilebilir. Vücudumuzdan 2 boyutlu bir goruntu aldığımızda aşağıdaki örnekler gibi bir kesit elde edeceğiz. Yukarıda gördüğünüz  kesitlerden ilki böbreklerin alt ucundan geçmekte, ikincisi ise akciğerlerin üst loblarından alınan bir kesiti göstermektedir. Ne ilkinde tam bir böbrek görebiliyoruz ne de ikincisinde akcigerleri veya yanda duran kolları... Böylece alacağımız her iki boyutlu görüntü aslında bütünün sadece bir kısmını gösterecek ve bunlardan bir çoğunu doğru bir şekilde yanyana getirirsek 3 boyutlu bütün hakkında bir fikir verecektir. İki boyut algılayan 3. boyutun "hesaplanması" fonksiyonu sinir sisteminde bulunmayan bir canlı, bir ...
Devamı

An Inspiration about art ...

An inspiration... Artistic creations are powerful cause they reflect the unconscious which is the only reality against the common way of thinking.. The deeper the unconscious content, language of art changes, becomes purified and impressive and the information transferred becomes like a huge river flow. That's why a small poem or a painting may full hundreds of pages with words, in the  language of the conscious. It is important to understand that the amount of information in the unconscious and conscious is incomparable. Also the quality of the information is completely different, the conscious information is a limited derivative of the unconscious.The unconscious has an unlimited, time independent information pool while conscious information is a very superficial, time dependent and limited interpretation of some parts of unconscious... We human beings are given chance to perceive both sides, if we can ... K.C.B.
Devamı

The selfishness and idiocy of us "homo sapiens" seems to be left as a historical scientific example for the further beings of the universe...

Resim
The universe is around 13 billion years old. Our mother earth is almost 4.5 billion years old... It had many species, mostly distinct now. We homo sapiens is here on Earth only for  0.2 million years which is 1/22500 of the Earth`s life and 1/65000 of Universe`s life. During the last one thousand years but especially the last century which is only a micro fraction of the Earths age we did these horrible things: We polluted the oceans now even in Arctic ocean the fishes are full of heavy metals, there are areas in oceans as big as a country covered by plastic waste, the plankton production is in a critical level. While just 100 years ago we were able to catch the fishes from the beaches nowadays we are following them with sonar waves in deep waters, their population is almost % 10 of the population one hundreds years ago. Many species are lost because of human invasion to their home lands or just because of the nonsense desires of humans about their horns, their skin...
Devamı